Eleştirel Düşünme Becerisi Nasıl Kazanılır? Carl Sagan’ın Gözünden Bakalım!

Astrofizikçi Carl Sagan, “Karanlık Bir Dünyada Bilimin Mum Işığı” kitabını 1995 yayımladı. Sagan’ın bu kitabı ile beraber “Saçmalık Saptama Seti” (Baloney Detection Kit) denilen şey doğdu. Kitabında kaleme aldığı maddeler Sagan’ın ölümünden bu yana geliştirildi ve eleştirel düşünme becerilerini geliştirmek için gerekli olan bir araca dönüştü. Sagan, bize kalitesiz düşüncelerle, yanlış iddialarla ve sözde bilimle çevreleyen bir dünyada yaşamak için bir analiz metodu bıraktı. Bu sayede eleştirel düşünme becerilerinin gelişimine önemli bir katkıda bulundu. Doğruyu yanlıştan, saçmalığı gerçekten ayırt etmek günümüzde en önemli öncelik. Fakat bir o kadar da zor. Peki öyleyse, bunu nasıl yapacağız?

“Bilimin kalbinde birbiriyle çelişen iki kavramın temel dengesi yatar. Yeni fikirlere karşı açık fikirli olmak (ki bu fikirler bazen son derece acayip ya da alışılmadık olabilir) ve ister eski ister yeni olsun her fikrin eleştirel düşünce ve şüphecilik ile detaylıca incelenmesi. Ancak bu şekilde engin saçmalıkları, engin gerçeklerden ayırmak mümkün olabilir.”

Carl Sagan

Saçmalık Saptamak İçin Dokuz Adım

1. Size ‘gerçek’ diye sunulan olguları bağımsız kaynaklardan teyit edin.
2. Argümanı destekleyen kanıtların tartışılmasını destekleyin.
3. Otorite kaynaklı argümanların çok kıymeti yoktur. Geçmişte pek çok otorite hata yaptı, gelecekte de yapacaklar. Bilimde otorite değil, uzmanlık önemlidir.
4. Herhangi bir şeyi açıklamak gerektiğinde, gözlediğiniz şeyi açıklayabilecek tüm alternatif hipotezleri düşünün. Ardından bu alternatiflerin her birini nasıl test edebileceğinizi de düşünün.
5. Bir hipotezi, sadece size ait diye fazla benimsemeyin. Sizin hipoteziniz de diğerleri gibi gerçeği bulma yolunda bir ara duraktır. Kendinize neden bu fikri beğendiğinizi sorun, diğerleri ile adil bir şekilde karşılaştırın. Kendi hipotezinizi reddetmeniz için ne gerektiğini düşünmeye çalışın.
6. Bulgularınızı ve gözlemlerinizi rakamlara dökmeye çalışın. Eğer öne sürdüğünüz açıklama herhangi bir şekilde ölçülebiliyorsa farklı hipotezleri karşılaştırmanız çok daha kolay olacaktır.
7. Açıklamanız bir argümanlar zincirine dayalı ise bu zincirdeki ilk önerme ve akabindeki tüm argümanların doğru olması gerekir. Unutmayın, birbirine bağlı bir mantık zincirindeki argümanların bazılarının doğruluğu açıklamayı desteklemeye yetmez.
8.  Okkam’ın usturasını anımsayın. Elimizde, gözlemlediğimiz olguyu aynı derecede iyi açıklayan iki hipotez olduğunda, daha basit açıklama genelde doğru olandır.
9. Hipotezinizin nasıl yanlışlanabileceğini kendinize sorun. Test edilemeyen, ispatlanması mümkün olmayan önermelerin pek kıymeti yoktur.

Eleştirel Düşünme Becerisi Kazanmak İçin 3 Adım

Birinci Adım: Gerçekleri Doğrulayın

Öğrenciler öncelikle bir şeye neden inanılması gerektiğini bilmek zorundadır. Bu nedenle öğretmenler öğrencilerin şu soruları sorgulamalarına olanak sağlamalıdır. Bu iddiayı değerlendirebilmek için konu hakkında yeterince bilgim var mı? Elimde ne tür kanıtlar var? Bu konuda güvenebileceğim bir otorite var mı? Bu soruların sorulmasını sağlamak eleştirel düşünmenin ilk adımlarıdır. Öğrencinin herhangi bir konuda gerçeği araştırması için düşünmesini sağlar.

İkinci Adım: Farklı Görüşlerin Tartışılmasını Destekleyin

Öğrenciler kısmen, karşılaştırma yoluyla öğrenirler. Bu nedenle başkalarının nasıl düşündüğünü anlamak, öğrenciyi sorunlar ve konular üzerinde düşünmeye teşvik eder. Karşıt fikirler ve kanıtlar, yeni düşünme biçimlerinin oluşmasına olanak sağlar. Bu nedenle öğretmenler, öğrencilerin aynı konuyla ilgili farklı bakış açılarını dile getirme konusunda rahat olmasını sağlamalıdır. Belli konular hakkında sınıfta tartışma ortamları yaratabilir. Tartışılan konu dersin kendisi, içeriği ya da işlenme biçimi bile olabilir. Burada amaç herkesin düşüncesini rahatça dile getirebileceği özgür bir ortam yaratmaktır. Eleştirel düşünme de çevremizdeki değişen dünya karşısında inançlarımızı sürekli güncel tutmak önemlidir.

Üçüncü Adım: Otoritenin Yanlış Olabileceğini Unutmayın

Otorite, ister akademisyen, ister politikacı, ister girişimci olsun kendi düşünme süreçlerini nasıl sorguladıklarını ve güncellediklerini gösterebilmelidir. Öğrenciler otoritelerinin de yanılabildiğini bir zamanlar yaygın olarak kabul edilen ancak zaman içinde değişen bilimsel kanıtları araştırarak anlayabilirler. Öğretmenin burada yapması gereken öğrencilerin her türlü otoriteyi sorgulayan eleştirel bir düşünürün tutumunu benimsemelerini desteklemektir. Saçmalık saptama setinin bu ilk üç adımının eğitimde uygulanması eleştirel düşünme becerilerinin gelişiminin ilk adımı niteliğindedir.

Eleştiri yeteneğimizi kaybetmemek ve bu yeteneğimizi sağduyu ile yapabilmek dileğiyle...

Yararlandığımız kaynak olan Matematiksel isimli sayfaya göz atmak isterseniz buradan ulaşabilirsiniz.