Karar Almanızı Kolaylaştıracak 5 İpucu

Güne başlamak için uyandığınız ilk anı düşününün. Önce yüzünüzü mü yıkayacaksınız yoksa telefonunuza mı bakacaksınız? Kahvaltıda tost mu yemelisiniz yoksa harika bir omlet mi? Peki ya yanında ne iyi gider; çay, kahve? 

Hayatımız boyunca sıradan işler için ya da kritik konularda milyonlarca karar veririz. Aslında yaptığımız her şey, temelinde bir seçimden ve "karar verme aşamasından" ibarettir. Peki bu kararlar her zaman "doğru" ya da "rasyonel" midir? 

Aldığımız karaların bir kısmı için, çok da düşünmeden hatta yalnızca duygularımızla hareket ederiz. Bu doğru ya da yanlış bir tutum değildir. Fakat üzerinde çok düşünmeden aniden alınan kritik kararlar, sonrasında istenmeyen sonuçlar doğurabilir. Bu yüzden aldığımız her karar, aslında oldukça önemlidir ve bu kişide  belirsizliğin getirdiği strese yol açabilir.  Bunun önüne geçebilmek için, birtakım "karar verme taktikleri" uygulanabilir. Fakat bu taktikleri anlamak ve uygulayabilmek için, kararlarımızı her zaman aynı şekilde düşünmediğimizi kabul etmeliyiz.  Bazı zamanlar daha hızlı ve otomatik bir şekilde düşünürken diğer zamanlarda, olayları daha yavaş ve bilinçli olarak ele alabiliriz.

Davranış ekonomisti Daniel Kahneman, bu hızlı ve yavaş karar verme mekanizmalarını "İki Biliş Sistemi" olarak açıklıyor. Kahneman'a göre  Sistem 1, çok az ya da hiç çabayla ve kontrol duygusu olmadan, otomatik ve hızlı bir şekilde çalışırken Sistem 2, daha karmaşık hesaplamaları, zahmeti ziihnsel çabayı, bilinçli seçimi ve konsantrasyonu kapsıyor. Burada önemli olan, Sistem 1 düşüncesi ne kadar otomatik ve zahmetsiz olsa da, çoğu zaman önsezilere ve önyargılara dayandığından yanlış sonuçlara yolaçabileceğidir. Bunun aksine, Sistem 2 düşüncesi genellikle daha dengelidir, daha fazla bilgi edinir ve daha güvenilir karar kuralları kullanır , ancak dikkat ve çaba gerektirir. Bu iki sistem birlikte ele alındığında, karar verme kapasitemizi en iyi şekilde kullanmak, genellikle bu iki sistemimizi dengelemekle ilgilidir. 

Tüm bu bilgilerin ışığında, daha akılcı ve doğru kararlar verebilmek için ne yapmalıyız derseniz, işte cevaplar:

1) Dinlenmiş anlarda karar verin

Büyük ve önemli bir karar vermeniz gerektiğinde, bunu dinlenmiş, odaklanmış ve motive olmuşken yapmak en iyisi olabilir. Kahneman'a  göre karmaşık ve çabalı düşünme (sistem 2) dikkat, motivasyon ve özdenetim gerektirir. Zaten meşgul, stresli ve yorgun olduğumuzda bu kaynakların tümü daha sınırlı ve tükenir.  Baumister, Tice ve Vohs (2018) tarafından yapılan bir araştırma, bu tür bir yorgunluğun, hastane personelinin, hakimler ve seçmenlerin karar verme süreçleri üzerindeki olumsuz etkileri olduğunu buldu. Bu yüzden, üzerinde saatlerce düşündüğünüz o kritik soruya evet ya da hayır demek için biraz uyku kötü bri fikir olmayabilir. 

2)  Acele etmeyin 

Çoğu zaman farkına varamasak da mantıklı düşünmek zaman alır. Zaman baskısı altında olduğumuzda,  hızlı düşünmemiz (sistem 1) devreye girer. Örneğin, Kirchler ve ortakları (2017) tarafından finansal kararlar üzerine yapılan araştırmaya göre, bireylerin bu tür zaman baskısı altında riskli seçimler yapma olasılığı daha yüksektir. Acelemiz olduğunda, gerçekleri ve bilgileri dikkatlice düşünmek yerine önyargılar ve önsezilerle dolu kararlar almaya daha yatkın oluruz. Bu nedenle, hızlı düşünme, fazla düşünmeyi gerektirmeyen veya çok fazla risk içeren küçük, alışılmış, günlük kararlar için yardımcı olabilir. Yine de, karar daha karmaşık ve önemliyse, iyice düşünmek için kendinize muhakkak zaman tanıyın.

3)Bilgi edinin

Düşünmek için zamana ve enerjiye sahip olmanın ötesinde, kararlarımız yalnızca seçimlerimiz ve seçeneklerimiz hakkında sahip olduğumuz bilgiler kadar iyidir. Bir seçimi saatlerce düşünebiliriz, ancak üzerinde düşündüğümüz bilgi çok sınırlıysa veya kalitesizse, tüm bu çaba ve düşünceler çok daha az etkili olacaktır. Sonunda, böylesine belirsiz kararlarla, yine de boşlukları doldurmak için önyargılarımıza ve önsezilerimize güvenmek zorunda kalırız (sistem 1). Bu nedenle, bir karar hakkında ne kadar güvenilir bilgiler toplayabilirsek, belirsizliğimizi o kadar azaltabilir ve daha iyi seçimler yapabiliriz. Bununla birlikte, "mükemmel" bilgi diye bir şey yoktur. Burada işin püf noktası, kararın önemi ile bilgiyi dengelemektir. Bu nedenle, büyük ve önemli bir şey düşündüğünüzde, daha iyi bir seçim yapmanıza yardımcı olmak için sistem 2 işlemleriniz için daha çok bilgi edinin.

4)Tüm olasılıkları değerlendirin

Bazen hızlı düşünmemiz, yalnızca son kararda değil, karar verme yolunda gerçekleri, bilgileri ve seçenekleri nasıl değerlendirdiğimiz konusunda da önyargılıdır. Genelde bu süreçte dikkatlice düşünmeyiz ve çoğu zaman şeyleri otomatik olarak "doğru" olarak kabul ederiz. Ayrıca, Kunda'ya (1990) göre, bir konu hakkındaki akıl yürütmemiz, bizi yalnızca zaten inanmak istediğimiz şeyi destekleyen bilgi ve gerçekleri seçici bir şekilde gözden geçirmeye yönlendiren bir “yönlü önyargı” tarafından motive edilebilir. Bunu göz önünde bulundurarak, tüm bilgilerin ve gerçeklerin bize gerçekten ne söylediğine dürüstçe bakmak yerine, inanmak istediğimiz bir şeyi onaylama konusunda önyargılı olabiliriz. Bu nedenle, önemli kararlar verirken, tüm gerçeklere ve olasılıklara (özellikle istemediklerinize veya beğenmediklerine) dikkat etmek oldukça yararlıdır. Zaman zaman daha zorlayıcı ve belki de rahatsız edici olsa da, bu zihniyet o anda "iyi hissettiren" ama daha sonra elinizde patlayan kararları vermekten kaçınmanıza yardımcı olabilir.

5)Kural Oluşturun

Hepimiz zaman zaman yorulur, strese girer ve duygusal oluruz. Bunun ötesinde, özellikle günlük yaşantımızda aldığımız kararlar için  her gerçeği bir araya getirmek ve her karar boyunca dikkatlice düşünmek imkansızdır. Bu noktada basit kurallar ve formüller oluşturmak faydalı olabilir. Kahneman'a göre bu tür stratejiler, çoğu alanda sezgisel karar almaya göre daha üstündür. Örneğin, markete gittiğinizde canınızın istediği her şeyi satın almamak için, öncesinde küçük bir alışveriş listesi yapabilirsiniz. Buna altenatif olarak, büyük bir satın alma için kesin bir üst sınır belirlerseniz, maaliyeti daha tarafsız şekilde hesaplayabilirsiniz.  Kısacası, önyargılı ve duygusal düşünceye kapıldığımız durumların önüne geçebilmek için küçük kurallar koymak daha sağlıklı karar vermenize destek olacaktır. 

Özgün İçerik